Als in zoveel landen in Europa is de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog door een nationaal en internationaal politiek krachtenspel lange tijd buiten het publieke discours gehouden. Dat gebeurde in Nederland tot ver in de jaren '60, en ook in Servië, een land dat zwaar te lijden heeft gehad onder de nazi-bezetting en waar honderdduizenden mensen zijn omgekomen. In de bezettingsjaren telde Servië tientallen concentratiekampen waar hoofdzakelijk Servische burgers en soldaten zijn omgebracht als vergelding voor de partisanenacties onder leiding van 'maarschalk' Tito. Een van de grootste concentratiekampen (Servisch: logor, een verbastering van het Duitse woord Lager) bevond zich midden in Belgrado, op het populaire jaarbeursterrein dat pas enkele jaren voor de bezetting in gebruik was genomen.
De partisanen wonnen de oorlog, de Wehrmacht trok zich terug, de kampen werden ontruimd en tot aan Tito's dood in 1980 werd de herinnering aan de bezettingsjaren zoveel mogelijk buiten het publieke discours gehouden. Het jaarbeursterrein, dat door de geallieerden was gebombardeerd, raakte volledig in verval en werd ondanks de uitstekende ligging ervan buiten ieder stedenbouwkundig plan gehouden. 'Naast de politieke wil om de geschiedenis te vergeten', zegt Popovi?, 'had dit ook te maken met een specifieke houding ten opzichte van erfgoed, geïnspireerd door CIAM en Le Corbusier. Architecten en planners richtten zich op de toekomst zonder achterom te kijken.'
In de jaren '50 vonden kunstenaars, waaronder opvallend veel schilders, een tijdelijk onderkomen op het terrein. Ze richtten ateliers in in de verwoeste en verlaten structuren en luidden zo een nieuwe fase in voor de transformatie van het terrein. Halverwege de jaren '80 werden initiatieven gelanceerd om het jaarbeursterrein als gedenkplaats in te richten. In 1989 werd het terrein door het stadsbestuur erkend als monument. Anno 2011 ligt het terrein echter nog altijd braak.
Reconstructie en interventie
Maja Popovi? (Belgrado, 1980) studeerde Interieurarchitectuur aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht en Architectuur aan de Academie van Bouwkunst Amsterdam. Haar ontwerp voor een bibliotheek op het beladen voormalig jaarbeursterrein is op dit moment te zien in een tentoonstelling in de Nationale Bibliotheek in Belgrado die geheel aan de herinnering van het voormalige concentratiekamp is gewijd. ‘Er rust nog altijd een taboe op dit onderwerp,’ legt Popovi? uit. ‘Deze plaats staat symbool voor de manier waarop in Servië met de herinnering aan de oorlogsjaren wordt omgegaan. In mijn werk richt ik me vooral op architectonische interventies in relatie tot gebouwen en stedelijke omgevingen die zijn verwaarloosd, verlaten of gesloopt als gevolg van economische, sociale, politieke of fysieke omstandigheden. De interventie is voor mij het medium om deze plaatsen nieuw leven in te blazen, maar ook om het bewust of onbewust vergeten verleden weer tot mensen te laten spreken.
Het vergeten jaarbeursterrein is een unieke plek in Belgrado waar twee geschiedenissen samenkomen, die van vooruitgang en van verschrikking. Ik maak gebruik van de kracht van architectuur om die geschiedenis te reconstrueren in een ruimte waar plaats is voor herinnering en herdenken, maar waar mensen ook kunnen samenkomen om te leren en te lezen. Buiten het gebouw is ruimte voor spel en ontmoeting. Het terrein dat prachtig gelegen is aan de westoever van de Sava-rivier wordt weer onderdeel van de stad en van het bewustzijn van de bewoners.’
Tentoonstelling
De tentoonstelling ‘Biblioteka na starom Sajmištu’ (Bibliotheek op het oude jaarbeursterrein) is nog tot eind december te bezichtigen in de Nationale Bibliotheek van Servië in Belgrado. De bibliotheek is op werkdagen geopend van 8.00-20.00 uur (zaterdag van 8.00-13.00 uur). Toegang gratis.
Links
Opleiding Architectuur
Website Nationale Bibliotheek van Servië